Հեղինակ՝ Գայանե Պողոսյան

Ինտերնետում ուշադրությունս գրավեց մի լուսանկար` տարեց կինը գորովանքով գրկել էր զինվորականի հագուստով մի երիտասարդ տղամարդու։ Լուսանկարը մակագրություն ուներ. «Ադրբեջանցի տատիկը և հայ ազատամարտիկը»։ Ես տարածեցի լուսանկարը Facebook ցանցով և խնդրեցի տեղեկություն հաղորդել լուսանկարում պատկերված անձանց մասին։ Շուտով ինձ գրեց Ստամբուլի համալսարանի պատվելի դասախոս, հայազգի Ալբեր Քեշիշը։ Նա ասաց, որ ազատամարտիկը իր դասընկերն է` Սարգիս Հացպանյանը, որը Արցախյան պատերազմի մասնակից է։ Եվ ահա Սարգիս Հացպանյանն իմ աշխատասենյակում է և պատմում է հայտնի լուսանկարի հետաքրքիր ու սրտառուչ պատմությունը։

-Ե՞րբ է ստեղծվել այս լուսանկարը, ի՞նչ պայմաններում…

-Լուսանկարին ավելի ուշ կանդրադառնամ, փոքրիկ նախապատմությունից հետո։

1993-ի ապրիլին էր՝ Քարվաճառի ազատագրության օրերին։ Քարվաճառում հարյուրավոր խաղաղ բնակիչներ կային` հիմնականում ծերեր, երեխաներ և կանայք։ Տղամարդիկ, զինվորականները և ռազմիկները փախել էին` անզեն մարդկանց թողնելով անօգնական։ Մոտեցանք դռան շեմին նստած կանանց խմբին, և ես թուրքերեն ողջունեցի նրանց։ 80-ն անց ծեր կինը հանդիմանանքով նայեց վրաս ու ասաց. «Ինչո՞ւ այսքան ուշացաք։ Հայերը շուտով քաղաք կմտնեն։ Մերոնք ասացին` մենք գնում ենք, որ ձեզ համար ուղղաթիռներ ուղարկենք։ Իրենք թռան ու մեզ թողեցին այստեղ… Տղամարդիկ փախան, կանանց թողեցին»։

Ես հասկացա ամեն ինչ։ Ադրբեջանուհին մեզ յուրայինի տեղ էր դրել։

-Հայերն արդեն եկել են,- ասացի ես։

Ռազմագերիների պատասխանատուն ես էի։ Բոլորը խիստ հրահանգված էին հարգալից լինել խաղաղ բնակչության հետ։ Մենք հավաքեցինք մարդկանց, տեղավորվեցինք Քարվաճառի երկու շենքերում, ինքս անձամբ զրուցեցի նրանց հետ և բացատրեցի, որ իրենց կյանքն ու պատիվը պաշտպանված է այստեղ, քանի որ մեր կռիվը մեր դեմ զենք հանած թշնամու դեմ է և ոչ խաղաղ բնակչության։ Որ, ի տարբերություն ադրբեջանցի ռազմիկի ու զինվորականի, մենք զենք չենք բարձրացնում անզեն մարդու վրա, չենք խոշտանգում նրան, չենք վիրավորում մարդկային արժանապատվությունը։ Եվ իրենք որոշ ժամանակ անց անվնաս կճանապարհվեն մոտակա քաղաքը` Գանձակ (Կիրովաբադ)։

-Նրանք հավատացի՞ն… Ինչպե՞ս  կարող էին հավատալ հայերի խոստումներին, եթե յուրայինները չէին կատարել իրենց խոստումը, փախել էին առանց հետ նայելու` իրենց ծնողներին, կանանց, երեխաներին թողնելով բախտի քմահաճույքին։

-Սկզբում, իհարկե, չհավատացին, շատ վախեցած էին։ Մենք գնացինք մոտակա գյուղերը և բոլորին բերեցինք Քարվաճառ։ Գյուղերից մեկում հանդիպեցինք զարհուրելի տեսարանի։ Մի վիրավոր կին խնամում էր իր մահամերձ աղջկան։ Աղջիկը գրեթե արյունաքամ էր եղել։ Անկեղծ ասած, սկզբում ինձ թվաց, թե մերոնք են վիրավորել նրանց, շատ բարկացա, բայց քիչ անց կինը փարատեց զայրույթս. պարզվեց` ամուսինն է գնդակահարել կնոջն ու աղջկան, որ «հայերի ձեռքը» չընկնեն, իսկ ինքը փախել է։ Մենք անմիջապես ուղղաթիռ խնդրեցինք և երկուսին էլ տեղափոխեցինք Վարդենիս։ Մեր բժիշկները երկուսի կյանքն էլ փրկեցին։ Աղջիկը շատ ծանր վիրահատության ենթարկվեց… Այս ամենը եղավ ռազմագերիների աչքի առաջ։ Նրանք ապշած էին.. Նրանց մեջ կար մի կին, որ տարբերվում էր մյուսներից։ 81-ամյա Շեյխա խանումը։ Բոլորը մի առանձնակի ակնածանք ունեին նրա հանդեպ։ Շեյխա խանումը բանաստեղծ էր, աշուղ, բանասաց։ Սուր միտք ուներ, ճարտար լեզու ու բնատուր փիլիսոփա էր։ Ես սիրում էի զրուցել նրա հետ։ Ասում էր` էս կռիվը մեր երկու ժողովուրդների կռիվ չէ, մենք սիրում ենք հայերին, մենք բոլորս էլ գիտենք, որ սա հայերի երկիրն է, ամենուր հայկական գերեզմաններ են, խաչերով զարդարված քարեր, ամենուր հայկական մշակույթի հետքեր են։

-Դե, չի բացառվում, որ շողոքորթում էր… վախից…

-Սկզբում` գուցե, բայց հետո` ոչ։ Որովհետև մենք, իրոք, շատ վեհանձնաբար վերաբերվեցինք նրանց։ Սնունդը քիչ էր, չէր հերիքում, մենք օրը մեկ անգամ էինք սնվում, բայց ռազմագերիներին ապահովում էին ալյուրով, մթերքով։ Նրանք հաց էին թխում, ուտելիք էին պատրաստում ու հրավիրում էին մեզ… Այդ նույն ժամանակ ադրբեջանցիներն աշխարհով մեկ տարածում էին, որ Քարվաճառում սոսկալի սպանդ է, որ հայերը մորթում, խոշտանգում են խաղաղ բնակչությանը։ Եվ ահա Ֆրանսիայից ժուռնալիստներ եկան Քարվաճառ։ Երկուսը հայ էին` լուսանկարիչներ Զավեն Խաչիկյանը և երջանկահիշատակ Ռուբեն Մանգասարյանը… Նրանք բազմաթիվ լուսանկարներ արեցին, զրուցեցին ադրբեջանցիների հետ, տեսագրեցին. խոսեց նաև Շեյխա խանումը։ Նա ասաց, որ հայերը այստեղ յուրայիններից ավելի ջերմ են։ Որ իր տղաները փախան` թողնելով իրենց մորը անպաշտպան, իսկ ահա այս հայ տղաները որքան հոգատար էին իր և մյուսների հանդեպ։ Կուզեի այսպիսի տղաներ ունենալ` ասաց Շեյխա խանումը մատնացույց անելով մեզ և առաջին անգամ բերանից թռցրեց, որ որդին Քարվաճառի ոստիկանապետն է, բայց փախավ՝ մորը թողնելով։ Եվ ահա Զավեն Խաչիկյանը այդ զրույցի ընթացքում աննկատ լուսանկարել է մեզ…

-Դուք քանի՞ տարեկան էիք այդ ժամանակ։

-30։ Եվ ահա Ֆրանսիայի «Libration» թերթը հրապարակում է այս լուսանկարը և գրում, որ ադրբեջանցի կինը Ֆրանսիայից եկած հայ կամավորականին ավելի է սիրում, քան իր որդուն, նաև տպագրվում է հոդված` հրապարակելով ադրբեջանցի ռազմագերիների խոսքը հայերի բարյացակամ և մարդկային վերաբերմունքի մասին։ Դրանից մեկ օր հետո հոդված է տպագրում նաև թուրքական «Milliyet» թերթը և գրում, որ տասնյակ հազարներով խաղաղ բնակիչներ Քարվաճառում ենթարկվում են սպանդի։ Զետեղում է նույն այդ լուսանկարը, մակագրությամբ` ադրբեջանցի տատիկը գրկում-համբուրում է իր թոռնիկին (ինձ), և ասում` գնա քո մորթված ու անարգված հարազատների վրեժը առ հայերից։ Փարիզում ընկերներիցս մեկը տեսնելով «Milliyet»-ի առաջին էջում իմ մեծադիր պատկերը՝ գնում է թերթը և զարմանքով տեսնում, որ իր ընկերոջը` Սարգիս Հացպանյանին, թուրքերը ներկայացրել են որպես ադրբեջանցի… Նա այդ նույն ժամանակ բախտի բերմամբ գնում է նաև «Libration» թերթը և տեղեկանում լուսանկարի իրական պատմությանը։ Ու որպես թուրքերի ստախոսության ու զրպարտանքի ցայտուն օրինակ՝ այս երկու թերթերը միասին ուղարկում է Եվրախորհուրդ։

-Ի՞նչ եղան Քարվաճառի ռազմագերիները։

-Մենք մոտ 20 օր ապրեցինք միասին։ Նրանց Կիրովաբադ ճանապարհելուց առաջ հորդորեցինք գնալ իրենց տները, վերցնել իրենց թաքցրած թանկարժեք իրերը՝ հավաստիացնելով, որ մենք ոչինչ չենք խլի իրենցից։ Մենք` հայերս, ճակատագրի բերումով հաճախ ենք ստիպված եղել թողնել մեր հարստությունն ու հեռանալ մեր տներից, մենք արյան մեջ ունենք այդ ցավը և չենք նմանվի թուրքերին։ Անհեթեթության հասնող տեսարան էր. մեզանից բաժանվելիս ադրբեջանցիները արտասվում էին, փաթաթվում էին մեզ ու լաց էին լինում… Նրանց անվնաս, ապահով ճանապարհեցինք Կիրովաբադ։

…Հետո իմացանք, որ երբ արտասահմանցի լրագրողներ են եկել Կիրովաբադ, որպեսզի հարցուփորձ անեն, թե ինչպես են վերաբերվել հայերը նրանց հետ։ Հակառակ բոլոր զգուշացումներին և սպառնալիքներին՝ Շեյխա խանումը պատմել է ճշմարտությունը։ Ասել է, որ հայերը Քարվաճառում ավելի լավ էին վերաբերվում իրենց, քան ադրբեջանցիները` Կիրովաբադում։

Տարիներ անց, երբ պատերազմն արդեն ավարտվել էր, մեր օդանավակայանում տեսա այս նույն նկարը ահռելի մեծությամբ ցուցապաստառի վրա… Հետաքրքրվեցի և իմացա, որ Միջազգային Կարմիր խաչը այս լուսանկարը համարել է մարդասիրություն խորհրդանշող տարվա լավագույն լուսանկար և միլիոնավոր տպաքանակով տարածել բոլոր այն երկրներում, որտեղ Միջազգային Կարմիր խաչը ներկայացված է։

-Նաև փաստագրական ֆիլմ է նկարահանվել այս լուսանկարի առնչությամբ։

-Այո՛, կինովավերագրող Ֆրեդերիկ Թոնոլլին ֆիլմ նկարեց։ Նա եկավ Հայաստան, գտավ ինձ, հետո գնաց Ադրբեջան… Նրա ֆիլմը բազմաթիվ միջազգային մրցանակների արժանացավ։ Ֆրեդերիկ Թոնոլլին մորական կողմից հայ էր, բայց սկզբում մեկ բառ անգամ չէր խոսում հայերեն։ Հետագայում այնքան կապվեց Հայաստանին, որ վերջին այցելության ժամանակ հայերեն էր խոսում և ասում էր, որ ինքը էությամբ հայ է։ Որ շփվելով հայերի ու Հայաստանի հետ, հասկացել է, որ իր արյան ու գենի մեջ գերիշխում է հայկականությունը։ Հետագայում նա էլի ֆիլմեր նկարեց Հայաստանի և Արցախի մասին, մի խոսքով` դարձավ Հայաստանի նվիրյալ ու Հայաստանի մասին աշխարհին պատմելը դարձրեց իր առաքելությունը։

«Շարմ» ընկերությունը նույնպես նկարահանել է մի վավերագրական ֆիլմ, ուր այս լուսանկարի պատմությունն ամբողջությամբ ներկայացվել է։

Ֆիլմ է նկարահանել նաև «Ինտերնյուզը», Գարեգին Խումարյանը և մի վրացուհի համատեղ նկարահանեցին «Մոր ձեռքերը» վերնագրով ֆիլմը, որ նույնպես արժանացել է մրցանակների։

-Ի՞նչ շեշտադրում ունի ֆիլմը…

-Մայրը, ինչ ազգից էլ լինի, մնում է մայր, ու կարող է իրեն որդիաբար վերաբերվող տղայի հանդեպ մայրական զգացում տածել։ Այն ձեռքերը, որ պատերազմի ժամանակ փարվել էին հակառակորդի զինվորին, մոր ձեռքեր էին` մայրական ջերմությամբ, քնքշանքով ու սիրով լի։

Մի օր 4-րդ դասարանում սովորող աղջիկս եկավ տուն ու ասաց, որ իրենց գրականության դասագրքում Պարույր Սևակի «Մոր ձեռքերը» բանաստեղծության հարևանությամբ զետեղված է իմ և ադրբեջանցի տատիկի լուսանկարը։ Տեսնելով լուսանկարը` աղջիկս ուսուցչուհուն ասել էր, որ նկարում իր հայրն է, սակայն ուսուցչուհին չէր հավատացել։ Հաջորդ օրը աղջիկս այդ նկարը տարավ դպրոց։ Հետո դպրոցի տնօրենը հրավիրեց ինձ, հանդիպում կազմակերպեցին դպրոցականների հետ… Վրացուհու ֆիլմը ավարտվում է Պարույր Սևակի «Մոր ձեռքերը» բանաստեղծության ընթերցանությամբ։ Իմ Մարիամն է կարդում` աղջիկս։

Հ.Գ. Սարգիս Հացպանյանը ծնվել է Կիլիկիայի Ալեքսանդրետ քաղաքում։ Հետո տեղափոխվել են Ֆրանսիա։ Նա Ֆրանսիայի ազգային հերոս Միսաք Մանուշյանի քրոջ` Հռիփսիմեի թոռն է։ Մասնագիտությամբ կինոռեժիսոր է։ 1990-ին Փարաջանովի հրավերով եկել է Հայաստան։ Այնուհետև անդամագրվել է Լեոնիդ Ազգալդյանի հիմնադրած «Ազատագրական բանակին» և մասնակցել Արցախի ինքնապաշտպանությանն ու ազատագրությանը։ Ամուսնացած է, ունի երկու երեխա։ Հացպանյանների ընտանիքը բնակվում է Հայաստանում։